بختی که دریاچه ارومیه داشت و بختگان ندارد

تبعيض در احياى درياچه هاى كشور

راضیه جوینده//ارومیه با اراده سیاسی خشک نشد، پشتوانه ای که بختگان و دیگردریاچه ها ی ایران ندارند .

اثر خشکی دریاچه های  استان فارس روزبه روز ملموس تر می شود .تقریبا هر روز منطقه ای  از طبیعت فارس طعمه حریق می شود  و بخشی از جنگل ها و مراتع در آتشی می سوزد.  گفته می شود  عمده دلایل  آتش سوزی ها ، عوامل انسانی  است  .

به گفته محمد جواد سیاح پور کارشناس ارشد حقوق محیط زیست  گرما و خشکی هوا عاملی  اضافه برعوامل انسانی شده تا هم  برتعداد و هم دامنه آتش سوزی ها افزوده شود  .

این فعال محیط زیست  می گوید  :  دریاچه های  استان فارس   که رطوبت هوا را تامین می کردند ،  خشک شدند یا در حال خشک شدن هستند و با خشک شدن آنها به عنوان   تامین کننده های   رطوبت هوا ما اقلیم گرم وخشکی داریم که زمینه برای آتش سوزی درآن به راحتی مهیا است .

خشک شدن دریاچه بختگان فقط مشکل فلامینگوها نیست

بحران خشکسالی    زمینه ساز بسیاری از مشکلات زیست محیطی است . مدت زیادی نمی گذرد از زمانی  که دوستداران محیط زیست تلاش می کردند برای فلامینگوهای در نمک مانده بختگان  قدمی بردارند اما! نتوانستند آبی التیام بخش  بر عطش سوزان این شورزار بریزند و فلامینگوها فرار را برقرار ترجیح دادند  .

دریاچه های طشک و بختگان زمانی  یکی از بزرگترین و پرآب ترین دریاچه های کشور محسوب می شدند که در سالهای پرباران به هم می پیوستند . بختگان اولین بار در سال 1347 به عنوان منطقه حفاظت شده اعلام شد و سپس در سال 54 به عنوان پناهگاه حیات وحش و در سال 1374 بخشی از آن شامل مجموعه دریاچه های بختگان، طشک و تالابهای موجود در ورودی زهکشها به انضمام ارتفاعات شمال دریاچه بختگان به عنوان پارک ملی تعیین شد.

دریاچه بختگان سال هاست که با بی آبی مواجه شده، بی آبی که خشکسالی و برداشت بی رویه آب بر تالاب تحمیل کردند تا دیگر دریاچه بختگان بخت احیا نداشته باشد .

با تبدیل شدن بختگان به شور زار انتظار آبخوان های اطراف دریاچه هم در حال شور شدن هستند .  بزرگترین انجیرستان دیم دنیا که در استهبان قراردارد رطوبت و آب مورد نیازش را زمانی  از بختگان تامین می کرد با بحران رو به شده است .  غبارهای نمکی بختگان زمین های کشاورزی  اطراف راتهدید می کند و  گرفتاری فلامینگوها دراین شورزار نمکی فقط یکی ازدردها خشکی بختگان است .

نواهای امید بخشی که شنیده نمی شود

با وجود بحران خشکسالی چندسال اخیر ، سالهاست دانشمندان و محققان  می گویند هنوز روزنه های امیدی برای احیاء تالاب بختگان  می بینند ازجمله این  محققان  می توان از  عزت اله ریسی اردکانی  پدر  علم آب شناسی  ایران  نام برد که او درسالهای متوالی بارها   راهکارها ی علمی برای احیاء تالاب  هاارایه کرده  و دغدغه اش مهار بحران خشکسالی  است .

او  بارها این مطلب را عنوان کرده است که در سال های گذشته اضافه برداشت  از سفره های زیر زمینی در ایجاد بحران خشکسالی نقش داشته است . 

به نظر عضو هیات علمی دانشگاه شیراز  تنها راه نجات دریاچه بختگان کاهش مصرف آب در حوزه آبگیر دریاچه است   و با نصب هوشمند بر روی چاه ها می توان برداشت را کاهش داد .

از نکاتی  که عضو هیات علمی دانشگاه شیراز مدام در طی این سالها در همایش ها و مصاحبه هایش با رسانه ها  برآن  به عنوان راهکارتاکید دارد این است که   در سالهای خشکسالی باید  درصد زیرکشت منابع آب سطحی یعنی چشمه، رودخانه و سد، با توجه به شدت حشکسالی کاهش  یابد، کاهش سطح زیرکشت یا کاهش حقابه آبهای سطحی و زیرزمینی در سالهای خشکسالی روشی کاملا علمی است و در کشورهای پیشرفته کاملا مورد استفاده قرار می گیرد در ایران نیز باید از این روش استفاده شود و مردم را برای استفاده از این روش آماده کرد.

 به باور  او تجربه نشان داده چنانچه کاهش مصرف آب کشاورزی برای تمامی کشاورزان به صورت عادلانه انجام شود و مسئولان برای آن مصمم باشند این امر محقق می شود.

این پژوهشگر بارها از اعلام آمادگی دانشگاه شیراز برای احیای دریاچه ها و آمادگی کامل برای همکاری با سایر دستگاه ها به منظور احیای دریاچه های استان به ویژه بختگان  گفته است .  

هنوز هم می توان دریاچه های خشک فارس را احیا کرد

وقتی  از پروفسور ریسی  پدر علم آب شناسی ایران  پرسیدم هنوز هم  امیدی برای احیا دریاچه ها و تالاب های خشک شده استان به ویژه بختگان هست ،گفت : دیگر حرفی برای گفتن ندارم  من بارها آنچه را باید می گفتم گفته ام .

با این حال وقتی از حادترشدن بحران خشکسالی و گرم ترشدن هوا و کمرنگ تر شدن امید ها برای حل بحران گفتم  ، این پژوهشگر بازهم با قاطعیت گفت بله می توان بختگان و دیگر دریاچه های خشک فارس را احیا کرد.

برای کسب اطلاعات بیشتر ، به دعوت استاد دانشگاه شیراز میزبان بخشی از دوازدهمین همایش ملی اقتصاد کشاورزی  به میزبانی دانشگاه کردستان  شدم  .

بخشی از این همایش مجازی به موضوع احیا دوباره تالابهای فارس  پرداخت و در آن  علاوه بر عزت اله ریسی اردکانی عضو هیات علمی دانشگاه شیراز ،مسوولان و محققان دیگری درباره این موضوع صحبت کردند .

تعدادچاههای پروانه دار استان فارس به اندازه  16 استان کشور است

حمیدرضا دهقانی مدیرعامل و ریس هیات مدیره آب منطقه ای فارس  در این وبینار در شرح بحران خشکسالی استان فارس با اشاره به کاهش میزان بارش ها و خشکی هوا  گفت : اگر بخواهیم  برای حل بحران خشکسالی تصمیم گیری درستی داشته باشیم  باید  واقعیت های استان فارس  را درنظر  داشته باشیم  و با توجه به آنها تصمیم بگیریم  .

دهقانی  واقعیت ها را چنین شرح داد : تعدادچاههای پروانه دار استان فارس به اندازه  16 استان کشور است  و عمده راه تامین  معاش مردم فارس کشاورزی  می باشد .با وجود این که این   استان بیشترین  آمار را در پرکردن چاههای غیر مجاز و نصب کنتور هوشمند دارد ، تعدادچاههای پروانه دار استان فارس به تنهایی به اندازه 16 استان کشور است .

به گفته این مقام مسوول هرچند لا اقل در 15 سال اخیر مجوز چاه جدید داده نشده اما! قوانبن فعلی به گونه ای است که باید به  چاههای پروانه دار  اجازه کف شکنی  داده شود  و برخی  چاهها جابه جا می شوند و  بخشی از حقابه سرای تالابها در بحث آب های زیر زمینی استفاده می شودکه ما دراین نقطه ضعف داریم .

 دهقانی  افزود  : اکثر تالابهای استان فارس وابسته به آبهای  سطحی هستند که امسال ما بحران خشکسالی روبه رو هستیم و حتی آبی وارد سدها نشده و آب شرب استفاده شده آب ذخیره سدهاست  .

از طرف دیگر ما با رشد سریع کلانشهر شیراز روبه رو هستیم که حدود 35 درصد جمعیت استان ساکن شیراز هستند و به جایی رسیدیم  که برای تامین آب  شرب شیراز دغدغه داریم و با این روند توسعه کلان شهر شیراز  باید در جستجوی منبعی برای تامین آب شرب  باشیم

 به نظر  این مقام مسوول در بحث محیط زیست و آب نتوانستیم به یک اجماع برسیم . اگر آب منظقه ای قصد پر کردن چاههای غیر مجاز را داشته باشد سایر نهادها خودشان را کنار می کشند و بلافاصله بحث تامین معاش مطرح می شود  .

 هنوز مردم به این نتیجه نرسیدند که تالاب ها چه نقش ارزشمندی در زندگی شان دارند و کسی  گزارشی از حفر چاههای غیر مجاز نمی دهد ،یا شرایط چنان  نیست که کشاورزبتواندبه کار دیگری غیر از کشاورزی از برای تامین معاش درهمان روستا  روی آورد.

به گفته این مقام مسوول   بنا به شرایط اقتصادی  کشت هایی همچون برنج برای مثال در منظقه ای مثل کامفیروز پر سود است و برای کشاورز اولویت دارد وا عتباراتی  که برای آبیاری تحت فشار داده می شود  فقط عاملی است که   کشاورز را به سمت توسعه کشت  می دهد و  بهتر است اعتبارات و وام های بلا عوض صرف گلخانه و انتقال تکنولوژی جدید شود .

خشکسالی هزینه ای است که برای اشتغال در بخش کشاورزی پرداخت می شود

حمید ظهرابی مدیر کل حفاظت محیط زیست فارس  هم با بیان این که استان فارس 13 تالاب دارد  که در نقاط مختلف  استان قراردارند  و برخی جزو تالابهای بین المللی قرار می گیرند گفت  :تقریبا همه تالابهای استان فارس خشک هستند  و وضعیت تا لاب هفت برم با توجه به موقعیتی که قرار گرفته  از دیگر تالاب های  استان فارس بهتر است  .

به گفته این مقام مسوول مثل سایر نقاط کشور آنچه باعث شده تالاب ها آسیب ببینند  کاهش میزان بارش و برداشت بی رویه آبهای سطحی و منابع زیر زمینی و همین طور واگذاری فعالیت ها ی بیشتر از توان حوضه  آبریز است   .

او هم با توجه به کاهش بارندگی ها  عنوان کرد   : خشک شدن تالاب ها  و فشار بر حوضه های آبریز  استان فارس هزینه ای است که بابت اشتغال در بخش کشاورزی پرداخت می شود  .

به گفته این مقام مسوول  سالهاست  درباره اصلاح الگوی کشت صحبت می کنیم اما قانونی نداریم که نوع کشت را الزام  کند و بدتر از ان مکانیسمی وجود ندارد که کشاورز ترغیب شود محصول کم آب بر بکارد  . در حوضه بختگان هنوز هم علیرغم مصوبه های دولت  برنج کشت می شود  .

مدیر حفاظت محیطزیست فارس از تشکیل ستاد احیادریاچه بختگان با همکاری محققان  دانشگاه شیراز هم گفت ، که قصد دارند مدیریت زیست بومی را به برنامه های اجرایی تبدیل کنند .

اراده سیاسی شامل حال دریاچه ارومیه شدند

علی حاجی مرادی و بهدادچهره نگار به عنوان دوچهره صاحب نظر  دانشگاهی از ستاداحیا دریاچه ارومیه در این همایش حضور داشتند  که  در شرح آنچه باعث شد تا ارومیه سرنوشتی ما نند بختگان نداشته باشد چنین گفتند : از جمله  عواملی که باعث افت طراز دریاچه ارومیه در طی سالها شد افزایش سطح زیر کشت  به ویژه محصولات آب بر   ، افزایش تعدادسدها  ، افزایش تعدادچاهها مجاز و غیر مجاز  و دیگر عواملی بود که اگر ادامه پیدا می کرد باعث خشکی کامل دریاچه ارومیه می شد .

اما! آنچه وجه تمایز دریاچه ارومیه با سایر دریاچه ها ی ایران شد  آن است که  دریاچه ارومیه اراده سیاسی شامل حالش شد و بحث اعتباری و اجرایی اش  را از سایر تالاب ها متمایز کرد  .

این اراده سیاسی با اختیارات اصل 138 قانون اساسی و ریاست معاون اول ریس جمهور شکل گرفت و این کار گروه ملی با حضور 7 وزیر و 9 معاون ریس جمهور و 3 استاندار دخیل در محدوده حوضه  آبریزدریاچه ارومیه  از استان های کردستان ، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی به نمایندگی از مدیریت منطقه در کارگروه ملی دریاچه ارومیه نظرات خود را بیان می کردند و  دانشگاهی به عنوان هماهنگ کننده مسایل علمی انتخاب شد و دریک فرصت زمانی کوتاه رویکردی مشترک برای احیادریاچه ارومیه صورت گرفت و کاری که  ستاد احیا  دریاچه ارومیه کرد این بود که ذینفعان را در کنار هم قرارداد و باهم کار مدیریت منابع آب را انجام دادند .

حقابه چاهها باید به روز شود

منصور زیبایی عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز  دیگر سخنران این وبینار بود . که زمینه فعالیت و پژوهش هایش اقتصاد کشاورزی است .

به گفته او ما از 500 میلیارد مترمکعب ذخایر استراتژیک آب 25 درصدش را نابود کردیم وا ین روند اگر  ادامه یابد ، آب شرب هم نخواهم داشت و با ادامه این روند به کشاورزها هم خدمت نمی کنیم  

.

به نظر این اقتصادان عرصه کشاورزی پروانه چاهها حقابه اش 50 سال پیش در زمان فراوانی آب  تعیین شده در حالی که  حقابه باتوجه شرایط سالانه ، باید به روز باشد  .

 این چهره دانشگاهی گفت  : حسابداری مالی   آب نداریم  درصورتی که نصب کنتور ضروری است  و ازطرفی کشاورز تسهیلات  و کمک های  بلاعوض را  که   در جهت منافع خودش استفاده می کند و در قبال آنها  تعهدی نمی دهد  .

 به نظر این عضو هیات علمی دانشگاه شیراز اگرالزامات حسابداری آب مهیا شود ما می دانیم در مزرعه چه خبر است  و درحالی که هنوز رویکرد سیاسی مهندسی به رویکرد اقتصادی اجتماعی   غالب است  و  آب زیر زمینی مجانی تلقی می شود  .

به گفته این محقق  ،بحران آب را این جمله شکل می دهد  "اگر استفاده نکنی از دستت  می رود "  . که همین دیدگاه کشاورز  مساله ریشه بسیاری از مشکلات است .

 به باور این چهره دانشگاهی برای حل این بحران ،  مالکیت آب  بایید جدا   از مالکیت زمین باشد و   با ید حقابه شناور تعیین شود     و شرایط به گونه ای شود  که حقابه قابل انتقال به زمان دیگری  با توجه به شرایط اقلیمی باشد و یا حتی   کشاورز بتواند آن را  انتقال دهد  .

 استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز  افزود  : زمینه را باید برای حضور مشارکت های مردمی  در فرایند توسعه  فراهم و حاکمیت را به خود ذینفعان وا گذار کرد  به گونه ای صاحب حق بتواند  از فاید ه  مصرف یا مصرف نکردن آب  بهره ببرد  .

به نظر او ما به تحول نهادی نیاز داریم نصب کنتور هوشمند در شرایط فعلی و برای مدیریت آب ضروری   است 

بختگان همچون ارومیه اراده  سیاسی برای احیا  ندارد

ریسی اردکانی عضو هیات علمی دانشگاه شیراز درشرح   نقشی که سدها در خشکسالی تالاب ها و دریاچه ها دارند گفت   : در پریشان ، مهارلو ، کافتر ، دشت ارژن سد نداریم ولی خشک هستند  . درطشک و بختگان که سد  داریم ،

در دریاچه  پریشان چاههای اطراف باعث خشک شدن  هستند  آب از دریاچه به سمت چاهها می رود .

به گفته او حوزه آبریز طشک و بختگان  حوضه وسیعی است ولی عمدتا چاهها هستند که  عامل اصلی  خشکی دریاچه  شدند تا سال 86 که سد درودزن زدیم مشکلی نداشتیم و بعد دوتا سد دیگر زده شد  .

به نظر  عضو هیات علمی دانشگاه شیراز  علت ها ی متعدد ی برای خشک شدن دریاچه ها وجود دارد  و باید تمامی عوامل شناسایی  شود خشکسالی ، تغییر اقلیم ،سد ، برداشت آب رودخانه ها ، چاههای غیر مجاز ، بهره برداری از آب دریاچه ، الگوی کشت و ده ها علت دیگر  می تواند عامل خشک شدن دریاچه ها باشند .

 او که برداشت بی رویه را  عاملی بسیار مهمی در خشک شدن تالابهای فارس می داند افزود : در قرن اخیر شیراز بازهم  چنین خشکسالی  با همین میزان بارندگی را تجربه کرده است و خشکسالی علت اصلی  نیست  و باید سهم همه عوامل مشخص شود .

به گفته پدر علم آب شناسی ایران طرح ملی برای احیا دریاچه بختگان با ارایه راهکارها و جزییات به درخواست سازمان حفاظت محیط زیست و همین طور حفاظت محیط زیست فارس  ارایه شده است اما! بختگان همچون دریاچه ارومیه پشتوانه سیاسی ندارد  .

او که  اراده سیاسی را مهم  می داند   عنوان  کرد  : قبلا در عمق  30 متری ، وحالا در عمق 400 متری  به آب می رسیم    ، این کار هزینه ای فوق العاده ای تحمیل می کند  و هیچ مسوولی به  به این  تحمیل هزینه  توجه ندارد .

به نظر ریسی اردکانی  برای رهایی از بحران خشکسالی یک راه حل اساسی بیشتر وجود ندارد ، برداشت باید  به اندازه  متوسط حجم آب موجود باشد .  نصب کنتور ضروری  است   و نباید به خود کشاورز واگذار شود.

چون   خرید کنتور  در مقایسه با   ساخت سد  هزینه ای  ندارد   و راهکاری ضروری است .

عضو هیات علمی دانشگاه شیراز افزود  :  مشکل بحران آب فقط با پول حل نمی شود  و هماهنگی نهادها و ارگان مختلف ضروری است درحالی که در بحران آب هر نهادی فقط کار خودش را انجام می دهد  .

به گفته   عضو هیات علمی دانشگاه شیراز  بحران آب پشتوانه مردمی دارد تمام بلوکی که  در حوالی دریاچه بختگان چاه دارند و آب می خواهند و  از طریق  نماینده های مجلس و دیگر مسولان   بی هیچ حساب و کتاب ومنطقی   مشکلشان را حل می کنند و بالاترین فشار رابه آب منطقه ای وارد می کنند  .

او که  بر این مساله تاکید دارد  بحران آب وجود دارد ولی کمبود آب نیست   گفت   :  کدام نماینده های مجلس  استان فارس خواستند  مساله بحران آب   از طریق من و همکاران من  برایشان واکاوی شود و پی گیر بودند تا در رفع مشکل آب قدمی بردارند  .

به باور این دانشمند صاحب نام    بحران منابع ایران ، اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی  و اجتماعی  و قابل است  ولی   تا زمانی که مسایل اقتصادی سیاسی اجتماعی  ، فرهنگی حل نشود این بحران حل شدنی نیست  .

معلوم نیست   بحران خشکسالی باید  به چه  مرحله ای برسد تا اراده سیاسی و همت همگانی همسو شود  و به مقابله  با آن بپردازد  . 

آنچه واضح است  بحران خشکسالی عرصه را روز به روز تنگ تر می کند و با ویرانگری می تازد ، بی اعتنا به این که تحقیقات دانشمندان  برای مهارش در گوشه ای از کتابخانه ها خاک می خورند یا در بخشی از آرشیو دیجیتالی   قرار  می گیرند .

مطمینا با گذر زمان بهای سنگین تری برای  بی توجهی به بحران خشکسالی باید پرداخت شود .