نگاهی به مستند «در آیینه آب»

سدها هميشه بد نيستند

زهراوصالى، ابتكارجنوب// فیلم مستند در آیینه آب اخیرا توسط داریوش غریب‌زاده مستندساز بوشهری ساخته شده است که در آن به واکاوی ریشه های بحران آب و اثرات اجتماعی و اقتصادی آن بر مردم استان بوشهر و راه حل های آن می پردازد.  تهیه کننده این اثر عبدالرحمان برزگر و مجری طرح نیز انجمن سینمای جوانان استان بوشهر با همکاری شرکت آب منطقه ای بوشهر است. مدت زمان این مستند ۳۷ دقیقه است.

ایده محوری این مستند به چرایی بحران آب  و چگونگی برون رفت از آن می پردازد.  قصه مستند دقیقا از ارتفاعات گیسکان استان بوشهر و زیبایی‌های آن آغاز می شود. کوه گیسکان یک مجموعه کوه‌ است که دارای ارتفاع ۱۷۰۵ متر و در دشتستان واقع شده است. منطقه‌ی آب‌وهوایی این کوه‌ها گرم و خشک است، و میانگین دمای سالانه در این منطقه حدود ۲۵ درجه سانتیگراد است و جایی است که عشایر بوشهر در فصل زمستان در آن اتراق می‌کنند. این منطقه دارای افسانه‌های محلی است، که یکی از آن‌ها مربوط به دختر فرمانروای این سامان است.

این دختر دل به فرمانده دشمن می‌بندد و پس از پیروزی به عنوان خیانت‌کار شناخته می‌شود و از سوی فرمانروای فاتح کشته می‌شود. با کشته‌شدن او، اعضای بدنش بعدها هر یک نام منطقه‌ای می‌شود. به عنوان مثال، گیس دختر در کوه گیسکان، خون او در خون و قلم پای او در کلمه می‌افتد و در کل پر از افسانه است که البته در این مستند تنها به زیبایی های این کوه در مواقع بارش و روایت تاب آوری عشایر این منطقه در مواجهه با مسائل آبی پرداخته شده است. این کوه‌ محل رویش انواع داروهای گیاهی به‌خصوص گل ختمی وحشی است و در کنار این گیاهان، کوهپایه‌ی گیسکان پوشش جانوری متنوعی دارد که شامل جوجه‌تیغی، قوچ، هوبره، تیهو، کبک، دراج، سار، دل‌زرد و انواع کبوتر می‌شود که همه اینها نشانه ای از وجود عنصر حیات بخش آب در این منطقه است که سبب ایجاد زیستگاه های متعددی شده است و بد نبود که فیلمساز به قصه این کوه نیز می پرداخت.

دغدغه مند آشنا به مسائل آبی و دلسوز منابع آبی در این مستند جابر مظفری زاده مدیر محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت سهامی آب منطقه‌ای استان بوشهر است. او آشنا به مسائل آبی این خطه از سرزمین است که در این مستند به حجم زیادی از آب‌های خارج شده از حوزه و ورود آن به دریا اشاره می کند. او معتقد است که گاها ده برابر بیش از میزان کمبود آبی این استان، آب شیرین‌ در برخی سال ها در اثر سیلاب‌های فصلی از حوزه‌ها خارج شده و به دریا می‌ریزد و می توان بخشی از آن را با شیوه های مختلف مانند آبخیزداری حفظ نمود. البته او معتقد است برای نیاز آبی و پرورش میگوها و محیط زیست دریا نیاز به این آب شیرین در دریا است و نباید مانع ورود آن به دریا گردید اما نه در این حجم یک میلیارد مترمکعبی که در برخی سال ها وارد دریا شده است.

 در بخش دیگری از این مستند به سدهای در حال ساخت و یا ساخته شده استان بوشهر پرداخته شده است.

  جابر مظفری‌زاده در این مستند روایت می کند که ساخت هر سازه انسان ساز به ویژه سد قطعا آسیب های محیط زیستی را در پی دارد ولی در صورت بیشتر بودن مزایا و عدم ضرر خاص، در برخی مناطق، احداث سد می تواند موثر باشد. بطور مثال سد رئیسعلی دلواری مانع خشک شدن نخلستان‌های این استان در خشکسالی های طولانی مدت شده است.

این مستند حاوی تصاویر جذاب از شیوه بهره‌گیری از آب توسط عشایر منطقه  در نقاط مختلف بوشهر و  همچنین بحران‌های آبی و کمبود آبی فصول گرم سال که دامنگیرشان شده است  که دیدن آنها خالی از لطف نیست و گاهی رنج آور است. دوربین، به خوبی توانسته وارد حریم خصوصی این خانواده‌ها شود و بریده‌ای کوتاه از زندگی روزمره آن‌ها در مواجهه با کم آبی را روایت کند .تصاویری از احشام و انسان‌ها که با بی‌آبی دست و پنجه نرم می‌کنند و منتظر رسیدن آب از شهری دیگرند، تأمل برانگیز است .

 داریوش غریب زاده وضعیت وخیم آب زیرزمینی در نقاط مختلف استان بوشهر و خشک شدن چاهها و نرسیدن به آب در حفر چاههای و تعمیق ها را که  مظفری‌زاده معتقد است تنها به خاطر حفر چاه‌های غیر مجاز و اضافه برداشت‌های صورت گرفته از منابع آب زیرزمینی رقم خورده ، را به تصویر می‌کشد.

 مستندساز در نقد بحران و واکاوی آن ، مختصر و مفید عمل کرده و با  به تصویر کشیدن اهالی بومی تصویرسازی و واکاوی کرده است.تاثیرات اجتماعی  این کمبودهای آبی در این مستند از زبان مادری که در یکی روستاهای منطقه زندگی کرده است، شنیدنی است. وی زندگانی دلنشین و شیرین گذشته منطقه را با لهجه زیبای بوشهری بازگو می‌کند و از آینده نامعلوم فرزندانش در روستای آبا و اجدادی شان که حالا با کم آبی شدید مواجه شده اند، اظهار نگرانی می کند. صحبت هایی آکنده از اندوه و حسرت که فقط در چهره اش نمایان نیست، بلکه در گوشه قلبش هم آثاری از خود بر جای گذاشته و برایش تنگی نفس به ارمغان آورده و همین تک مادر کافیست تا عمق ماجرای کم آبی و بحران های ناشی از آن را در این سرزمین دریافت. انتخاب این سوژه از سوی داریوش غریب‌زاده انتخابی ناب محسوب می‌شود، چرا که برای مادری که زندگی و جوانی خود و اجدادش بسته به آبی بوده که هم اکنون رو به نزول است و تداعی کننده  بالاترین لذت‌ها و شادی‌های جلا دهنده روح و جان او بوده و اکنون شاهد زوال اوست.

پرداخت جزئیات رفتاری مردم عشایر در مواجهه با مسائل آبی بخشی از تاکیداتی است که  مستندساز بدان پرداخته و با پرس و جو از آن جامعه عشایری و روستایی مستند را از زاویه دید مردم متأثر از آن به مخاطب ارائه می دهد. روستاییان و عشایری که مهم ترین بخش مولد کشور و تضمین کننده امنیت غذایی کشور بوده و هستند و در صورت ادامه روند خشک شدن چشمه ها و رودها و فرونشست دشت ها با حفر چاه های غیرمجاز به حاشیه نشین شهرها تبدیل شده و مهاجرت اقلیمی اجباری در انتظار آنان است و این آینده به خوبی در فیلم با تصاویر واقعی از زندگی این عزیزان، هشدار داده شده است.

در خلال این گفتگوها با مردمان  فیلمساز توانسته در ورای تصاویر روستایی و چشم‌نواز خود، نقبی به واکاوی علل و برون رفت از این وضعیت بحرانی آب  بزند و به سوی متولیان و کارشناسان آبی می رود. صحبت های کارشناسی مظفری زاده در خصوص واکاوی علل بحران آب در استان بوشهر، ذهن مخاطب را به سمت چرایی این وقایع کمبود آب و تنش آبی می کشاند و با تصویر سازی های زیبای مستند و نگاه‌های رو به آسمان برای طلب باران،  همسویی دارد.

در بخش دیگری از این مستند مخاطب را به سمت و سوی کابوسی که در  برخی از دشت‌های استان بوشهر و بالاخص شاهیجان رخ داده است، هدایت می‌کند. یکی دیگر از کارشناسان این مستند سیاوش هنری است که به علل و عوامل فرونشست که به دلیل حفر چاههای زیاد و بهره برداری بیش از حد سفره آب زیرزمینی رخ داده است، می پردازد. فرونشستی که سبب مرگ همیشگی سفره های زیرزمینی می‌شود همچون اژدهای زمین را به درون خود می‌بلعد . به تصویر کشیدن فروچاله‌های متعدد و گودال‌ها نگرانی و رعب و وحشت را در دل مخاطب ایجاد می‌کند.

 در بخش راهکارها، این مستند به سه راهکار مدیریت چاه های غیرمجاز، واقعی شدن ارزش و قیمت آب و نیز معرفی آبهای نامتعارف میپردازد . مظفری‌زاده در این مستند از وجود ۲۰ درصد از آب‌های نامتعارف کشور در استان بوشهر خبر می دهد که آماری قابل درنگ است و وجود سالانه ۱۵ میلیون متر مکعب پساب این استان را دریاچه آب شیرین عالیشهر معرفی می کند چرا که ۹۶ درصد آبهای بوشهر شوری بالاتر از ۳۰۰۰ دارند و نکته جالب توجه اینست که پساب بوشهر از کل این منابع آبی بوشهر شیرین تر است.

 نکته قابل توجه این مستند، اشاره کارشناس آب منطقه ای بوشهر  به کسری مخازن آبخوان‌های استان بوشهر است که سالانه حدود ۳۰ میلیون متر مکعب می‌باشد و مظفری زاده یکی از راهکارهای برون رفت از بحران آبی بوشهر را  تصفیه پساب و جایگزینی آن با آب های مصرفی کنونی یا تزریق آن به  چاههای دشت های مجاور مانند دشت اهرم که منجر به جبران و بهبود کیفیت آب میشود ، میداند.

البته شاید بهتر بود که در این روایت نظرات منتقدین و موافقان با این پیشنهاد کارشناسی هم پرداخته می شد تا اینکه بیننده، یک فیلم بی طرف را شاهد باشد که البته این در حد انتقادی جزیی است و از ارزش فیلم نمی کاهد.

شنیده ها حاکی از آنست که مراحل گردآوری مستندات و تصاویر این پروژه بیش از ۸ سال و تولید آن حدود ۲ سال و بر اساس واقعیت‌های اقلیمی موجود در این منطقه بوده است. این مستند از آن جهت که به آب مربوط است و به خصوص نادیدنی ترین آب که آب زیرزمینی است ، قابل احترام است و دغدغه‌مندی عوامل تهیه آن ستودنی است و باید به تولیدکنندگان آن تبریک گفت. در هر صورت هر چقدر که به مسائل آب سرزمین پرداخته شود، باز هم کم است و این عالی است که این مسائل در قالب تصاویر مستند ارائه گردد چرا که شنیدن کی بود مانند دیدن و کار مستندان آبی کاری بس ارزنده و قابل تقدیر است. این فیلم با نام «در آیینه آب» در سایت آپارات قابل دانلود می باشد.

چنین فرموده بر ما حیّ دانا

که زنده هر چه را از آب داریم

بیا تا قدر این نعمت بدانیم

که در بحران بی آبی نمانیم